Ikonografia Matki Bożej Miłosierdzia nie jest jednolita, ma różne formy w zależności nie tylko od epoki, ale także od części Europy i miejsca, w którym cześć oddawano miłosierdziu Maryi. Na Zachodzie od XIII wieku bardzo popularny był obraz Mater Misericordiae z płaszczem opieki, pod który chronili się przedstawiciele hierarchii kościelnej, różne miasta, zakony (zwłaszcza klasztory cystersów), bractwa franciszkańskie i inne wspólnoty. Jej wizerunki można było spotkać w kościołach, na sztandarach, w klasztorach, na pieczęciach czy drzeworytach. Ta koncepcja ikonograficzna Mater Misericordiae przetrwała w uproszczonej formie do XVIII wieku.
Na Wschodzie idea Mater Misericordiae znana była pod nazwą Pokrow albo Pokrowa z chustą lub szalem opiekuńczym, którym osłaniała uciekających się pod Jej obronę. Maryja trzymała go sama w rękach lub aniołowie rozpościerali go nad miejscem czy wspólnotą, nad którą roztaczała swą opiekę. Ikonografia i liturgia Pokrowy Bogurodzicy związana była z wizją św. Andrzeja Szalonego w kościele blacherneńskim: w gronie świętych ukazała mu się Maryja i po modlitwie przed ołtarzem rozpostarła na swych rękach chustę na znak opieki nad ludźmi. W tym kościele przechowywana była Jej szata jako bezcenna relikwia. W obrębie kultu tej relikwii wyrosła idea opiekuństwa Matki Bożej, która przetrwała do naszych czasów.
Z czasem do kultu Mater Miserticordiae na Zachodzie wprowadzono nowe wątki – obronę przed gniewem Boga, co sprawiło zmianę także w ikonografii. Maryja przedstawiana była już bez płaszcza opieki, ale za to jako Ta, która łamie strzały gniewy Bożego. Początkowo w tle Jej postaci były uwidocznione miejsca, które miał dotknąć gniew Boży, potem pozostała sama postać Maryi łamiąca w rękach strzały Bożego gniewu. Ten typ ikonograficzny w obrazach i rzeźbach miłosierdzia Maryi w XVII wieku upowszechnili pijarzy. Znany jest on w Polsce pod nazwą Matki Bożej Łaskawej, która od 1664 roku uznana została przez magistrat Warszawy za patronkę Miasta.
Od XVII wieku Matka Boża Miłosierdzia czczona jest także w wizerunku z Ostrej Bramy. Przedstawia on Maryję w chwili zwiastowania, przyjmującą do swego życia Syna Bożego – Wcielone Miłosierdzie lub wypowiadającą „fiat” u stóp krzyża, na co wskazuje gest rąk skrzyżowanych na piersiach. Obraz zasłynął wieloma łaskami i żywym kultem do miłosierdzia Maryi, dlatego w 1927 roku został ukoronowany, a kaplica w wileńskiej Ostrej Bramie stała się najbardziej znanym w tej części Europy sanktuarium Matki Bożej Miłosierdzia, nie tylko dla katolików.
Mater Misericordiae
Do najbardziej znanych na Zachodzie należały obrazy Mater Misericordiae, które związane były z kultem Maryi opiekunki, broniącej każdego wzywającego Jej pomocy. Znakiem miłosierdzia Maryi był płaszcz, pod który chronili się wszyscy szukający Jej obrony: papieże, kardynałowie, zakony, miasta, różne wspólnoty… Płaszcz w ikonografii należy do najstarszych symboli opiekuńczości i władzy, a do obrazów Mater Misericordiae został wprowadzony pod wpływem legend o cudach, których dokonała Maryja, osłaniając płaszczem opieki ludzi, miasta i narody… Pierwsza z tych legend pochodzi z V wieku i mówi o cudownym ocaleniu chłopca żydowskiego, wychrzty, którego ojciec wrzucił do pieca ognistego za sprzeniewierzenie się religii. Maryja osłoniła go swym płaszczem i tak ocalał. Potem pojawiły się opowieści o ocaleniu miasta Konstantynopola, które swym płaszczem osłoniła Maryja podczas napadu Awarów w 626 roku. Inne legendy mówiły o ocaleniu miasta Awignon czy klasztoru w Mont-St. przed falami Atlantyku. Nie wiadomo, która z tych legend wywarła decydujący wpływ na kształtowanie się idei Mater Misericordiae i Jej ikonografię. Początkowo w ikonografii Matkę Miłosierdzia przedstawiano z Dzieciątkiem na ręku, potem już bez Dzieciątka z szeroko rozpostartym płaszczem opieki, pod którym chronili się wszyscy pokładający nadzieję w Jej miłosierdziu. Ten typ ikonografii od XIII wieku upowszechniali franciszkanie (zwłaszcza w swoich bractwach) oraz cystersi, którzy wizerunek Mater Misericordiae osłaniającą płaszczem zakonników mają do dziś w pieczęci zakonu.
W XVI i XVII wieku kult Mater Misericordiae miał miejsce w wielu zakonach. Czcili Ją dominikanie, dominikanki, karmelici, karmelitanki, norbertanie i norbertanki, franciszkanie, cystersi… głównie we Włoszech, Niemczech i Francji. W Polsce ten typ ikonografii był raczej rzadki (Jasna Góra, Lwów), gdyż hamulcem było wielkie uczucie pietyzmu wobec Matki Bożej, które nie pozwalało na taką poufałość, jaką by było chronienie się pod Jej płaszcz. Pod koniec XVIII i w XIX wieku pod wpływem zmian w umysłowości epoki i ograniczenia roli religii nastąpił zmierzch idei Mater Misericordiae. W ikonografii zrezygnowano z symbolu miłosierdzia (opieki), jakim był płaszcz, a pozostawiono w Jej rękach złamane strzały gniewu Bożego i nadano tytuł Matki Bożej Łaskawej.
Matka Boża łaskawa
W XIV wieku szalejące w Europie zachodniej zarazy sprzyjały rozwojowi kultu Mater Misericordiae, do którego wprowadzono motyw opieki przed gniewem Bożym. Uważano bowiem, że zarazy, głód i wojny, wobec których ludzie czuli się bezradni, są przejawem gniewu Boga, dlatego w Maryi szukano ratunku. W ikonografii ten motyw wyrażano poprzez trzy strzały (oznaczające trzy klęski: zaraza, głód i wojny), które w swoich dłoniach łamała Maryja lub w geście błagalnym odsłaniała pierś i płaszczem osłaniała szukających Jej opieki. Z czasem kompozycje ikonograficzne przedstawiające Mater Misericordiae ulegały uproszczeniu kompozycyjnemu przez odrzucenie tych szczegółów, które traciły aktualność: zbiorowe szukanie ochrony pod płaszczem Maryi, wreszcie sam płaszcz. Pozostawało tylko to, co stanowiło samą istotę idei Mater Misericordiae, a więc wizerunek Maryi i łamane przez nią strzały gniewu Bożego. W takiej postaci ukazała się Matka Boża pobożnej kobiecie we Włoszech w czasie szalejącej zarazy i zażądała trzydniowych procesji pokutnych, po których zaraza ustała. Ten typ ikonograficzny rozpowszechniali szczególnie pijarzy. Obraz Maryi łamiącej strzały gniewu Bożego do kościoła w Warszawie otrzymali od nuncjusza apostolskiego. Obraz ten zasłynął łaskami i został ukoronowany, a Maryja w tym obrazie czczona była jako Matka Boża łaskawa od morowego powietrza. Od 1664 roku została wybrana przez Magistrat Miasta Patronką Warszawy.
Ostrobramska Matka Miłosierdzia
Od początku XVII wieku w wileńskiej Ostrej Bramie odbierał cześć obraz Maryi bez Dzieciątka, ze skrzyżowanymi na piersiach rękoma w geście wypowiadanego „fiat” w chwili Zwiastowania lub u stóp krzyża. W tym wizerunku, nieznanego artysty, Maryja czczona była od początku jako Matka Miłosierdzia. Na bramie widniał napis po polsku: Matko Miłosierdzia, pod Twoją obronę uciekamy się. Po upadku powstania styczniowego władze rosyjskie poleciły wykonać napis po łacinie; do pierwotnej wersji powrócono po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, ale w 1946 roku znów w Ostrej Bramie pojawił się ten sam tekst w języku łacińskim. Głowa Maryi otoczona jest niezwykłą aureolą ze słonecznych promieni, między którymi widoczne są gwiazdy, a u dołu obrazu duży sierp księżyca (ofiarowany jako wotum) zamykający całą kompozycję. Te atrybuty przywołują słowa z Apokalipsy św. Jana: Potem wielki znak ukazał się na niebie Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod Jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu (Ap 12,1). Tak więc Matka Boża Ostrobramska jest nie tylko Matką Syna Bożego z tajemnicy Wcielenia, Matką uczestniczącą w dziele Odkupienia („fiat” pod krzyżem), ale także Niewiastą uwielbioną, obleczoną w słońce i w koronie z gwiazd, która nieustannie wstawia się za Kościołem pielgrzymującym na ziemi i narażonym na różne niebezpieczeństwa. Jej obrazy znajdują się w wielu kościołach, klasztorach i domach na Litwie oraz w Polsce.
Opracowanie: s. M. Elżbieta Siepak ISMM
Na podstawie m. in. książki:
Mieczysław Gębarowicz, Mater Misericordia Pokrow Pokrowa w sztuce i legendzie środkowo-wschodniej Europy, PAN Instytut Sztuki, Ossolineum 1986.
